Pierwotniaki

Aktualizacja: 16 stycznia 2023

Pierwotniaki to drobne organizmy, przeważnie heterotroficzne (cudzożywne). Mogą wywoływać w organizmie człowieka wiele negatywnych zmian, prowadzących do rozwoju chorób pierwotniakowych. Przykładami takich chorób są m.in.: zimnica, czerwonka pełzakowata czy toksoplazmoza. Zwykle mają poważny przebieg i wymagają wdrożenia odpowiedniego leczenia.

Pierwotniaki – charakterystyka

Pierwotniaki posiadają jednokomórkowe ciało o rozmiarze od kilku mikrometrów do kilku milimetrów. Oddychają całą powierzchnią swojego ciała i preferują środowiska mokre, wilgotne (np. gleba, zbiorniki wodne, płyny ustrojowe swojego żywiciela). Większość z nich wykazuje zdolność poruszania się ruchem pełzakowym lub pływającym, co umożliwia im obecność witek i rzęsek. Wyróżniamy 5 rodzajów pierwotniaków:

• wiciowce – o stałym kształcie i jednej lub kilku wici;
• pełzaki – o zmiennym kształcie i pseudonóżkach;
• słonecznice – o kulistym kształcie i nibynóżkach;
• sporowce – pozbawione organelli umożliwiających im zdolność ruchu;
• orzęski – o ciele pokrytym równoległymi rzędami rzęsek.

Pierwotniaki mogą odżywiać się na wiele sposobów – od fagocytozy (pochłaniają wówczas w całości inne organizmy), aż do pinocytozy (większe cząsteczki tworzą na błonie komórkowej pierwotniaka zagłębienia, w których rozpadają się na mniejsze elementy, możliwe do wchłonięcia). Posiadają w swojej budowie jądro komórkowe i aparat Golgiego.

Pierwotniaki chorobotwórcze

Dużym problemem współczesnej medycyny są pierwotniaki chorobotwórcze, czyli pasożytnicze. Izoluje się je z wód naturalnych, gleby oraz żywności i powierzchni zanieczyszczonych odchodami zwierząt czy ludzi zarażonych tymi pierwotniakami. Do pierwotniaków chorobotwórczych zaliczyć możemy między innymi:

• Giardia duodenalis;
• Tritrichomonas foetus;
• Cryptosporidium spp.;
• Toxoplasma gondii;
• Neospora caninum;
• Hammondia spp.;
• Sarcocystis spp.

Do poważnych zagrożeń zdrowotnych dla człowieka zalicza się pierwotniaki jelitowe z rodzaju Cryptosporidium i Giardia. U ludzi oba rodzaje występują najczęściej w jelicie cienkim. To pasożyty atakujące układ pokarmowy i oddechowy ludzi oraz zwierząt, a nosicielami są głównie koty, psy, ptaki, gady i ryby. Do zakażenia może dojść drogą spożycia zanieczyszczonej wody, kontakt z osobami zarażonymi lub kontakt z zanieczyszczonymi przedmiotami.

G. lamblia jest przyczyną ostrych biegunek, dolegliwości bólowych brzucha, utraty masy ciała oraz silnego zmęczenia. Objawy występują od 1 do 2 tygodni od chwili zarażenia, mogą jednak utrzymywać się nawet do 6 tygodni. Z kolei Cryptosporidium najczęściej wywołują biegunki u pacjentów z obniżoną odpornością, w tym chorych na AIDS.

Choroby pierwotniakowe

Do chorób występujących u człowieka, a wywołanych przez pierwotniaki, zaliczamy przede wszystkim:

• śpiączkę afrykańską – powodowaną przez świdrowiec gambijski lub świdrowiec rodezyjski. Do zarażenia dochodzi wskutek ukąszenia człowieka przez muchę tse-tse. Bez leczenia do zgonu dochodzi w ciągu kilku tygodni;
• giardioza – wywoływaną przez ogoniastek jelitowy, który przedostaje się do organizmu wraz z zanieczyszczoną wodą lub żywnością. Najczęściej przebiega bezobjawowo, choć u dorosłych mogą pojawić się gorączka, nudności, drgawki czy kurczowe bóle brzucha;
• malarię – powodowaną przez pierwotniaki z rodzaju Plasmodium, przenoszoną przez komary żyjące w wielu krajach tropikalnych i subtropikalnych. Pierwsze objawy pojawiają się po tygodniu od ukąszenia i są to: gorączka, dreszcze, poty, silne bóle, osłabienie. Brak leczenia prowadzi do śmierci;
• toksoplazmozę – spowodowaną Toxoplasma gondii, których żywicielem są koty domowe. Objawami u ludzi są dolegliwości grypopodobne, powiększenie węzłów chłonnych oraz dolegliwości stawowe. Choroba jest szczególnie niebezpieczna dla kobiet ciężarnych, może powodować nieodwracalne zmiany u płodu;
• pełzakowicę – spowodowaną pełzakiem czerwonki, bytującym w jelicie grubym. Typowe objawy to zaparcia i biegunki, bóle brzucha, dreszcze, gorączka i wymioty. Szczególnie narażone na tę chorobę są osoby podróżujące do ciepłych krajów.

Wszystkie choroby pierwotniakowe mogą stanowić poważne zagrożenie, dlatego nie należy ich bagatelizować. Jeśli wracamy z urlopu i zauważamy u siebie niepokojące objawy, pierwszą czynnością powinna być wizyta u lekarza.

Bibliografia

1. Matuszewska R., Pierwotniaki pasożytnicze z rodzaju Cryptosporidium i Giardia. Część I. Występowanie w środowisku wodnym i zagrożenia zdrowotne, Roczniki PZH, 3/2007.
2. Kazubski S., Pierwotniaki pasożytnicze, Problemy Nauk Biologicznych, 4/2000.
3. Boroń-Kaczmarska A., Wiercińska-Drapało A., Choroby zakaźne i pasożytnicze, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2022.